Mutant Korona Virüslerin Aşıya Etkisi Ne Olacak?

Tüm dünyada COVID-19 ile yoğun mücadele sürerken, aşı çalışmaları-uygulamaları başlamışken, insanlar “Eski normale” dönüş düşüncesindeyken mutant virüslerin ortaya çıkışı gelecek endişelerini artırdı. Ülkemizde de çoğu İngiltere mutantı olmak üzere 70’den fazla şehrimize yayıldı. Özellikle Güney Afrika ve Brezilya mutasyonlarında özel bir aminoasit değişikliği nedeniyle hastalığın şiddetinin yüksek olabileceği, hastane ve yoğun bakıma ihtiyacın artabileceği, aşıların oluşturacağı bağışıklığın daha zayıf olacağı düşünülmektedir.

Dr. Orhan Altıntaş
Kulak Burun Boğaz ve Baş Boyun Cerrahisi Uzmanı

Her hüc­re­de can­lı­nın ge­ne­tik bil­gi­si­ni içe­ren-ya­şam­sal olay­la­rı yö­ne­ten sar­mal şe­kil­de sı­ra­lan­mış amino asit­ler­den olu­şan DNA-RNA ola­rak ad­lan­dı­rı­lan ya­pı­lar var­dır.

Mu­tas­yon bir or­ga­niz­ma­nın ge­ne­tik ya­pı­sın­da­ki RNA-DNA di­zi­lim­le­rin­de mey­da­na gelen ka­lı­cı de­ği­şik­lik­ler­dir. Mu­tas­yo­na uğ­ra­mış or­ga­niz­ma mu­tant ya da var­yant ola­rak ad­lan­dı­rı­lır. Ge­ne­tik ya­pı­nın küçük par­ça­la­rın­da ya­şa­nan bu de­ği­şim üre­ti­len pro­te­in, enzim hatta can­lı­nın fi­zik­sel ya­pı­sı­nı de­ğiş­ti­re­bi­lir, yeni tür­ler or­ta­ya çı­ka­ra­bi­lir. Vi­rüs­le­rin ge­ne­tik ya­pı­la­rın­da diğer mik­ro­or­ga­niz­ma­lar­dan daha kısa süre ve daha sık ola­rak mu­tas­yon­lar oluş­mak­ta­dır. Bu mu­tas­yon­lar ge­nel­lik­le vi­rüs­le­rin hüc­re­le­re gi­rer­ken tu­tun­mak için kul­lan­dı­ğı çı­kın­tı­lı pro­te­in­le­rin­de­ki (spike pro­te­in= başak pro­te­in) de­ği­şim­ler­dir.

Ko­ro­na RNA vi­rü­sü ol­du­ğu için sık mu­tas­yo­na uğrar…
Vi­rüs­ler canlı hüc­re­le­re gi­re­rek orada aşırı ço­ğa­lır. Kısa süre için­de mil­yon­lar­ca hatta mil­yar­lar­ca yeni nesil virüs olu­şur­ken doğal ola­rak ge­ne­tik dü­zey­de ha­ta­lı ço­ğal­ma­lar so­nu­cu bazı de­ğiş­me­ler mey­da­na gelir. Or­tam­da­ki bazı mad­de­ler mu­tas­yon­la­rın ora­nı­nı daha da ar­tı­ra­bi­lir. RNA vi­rüs­le­rin­de DNA vi­rüs­le­ri­ne oran­la çok daha fazla mu­tas­yon mey­da­na gelir. Ko­ro­na bir RNA vi­rü­sü­dür bu ne­den­le daha sık mu­tas­yo­na uğrar.

Mu­tas­yon­la­rın ba­zı­la­rı basit de­ği­şik­lik­ler­dir. Ge­ne­tik ya­pı­da olu­şan bu basit de­ği­şik­lik­le­rin ta­mi­ra­tı bir­kaç je­ne­ras­yon için­de ko­lay­ca tamir edi­le­bil­mek­te­dir. Buna kar­şın daha ileri de­ği­şim­ler, ge­ne­tik ma­ter­yal­ler­de önem­li bo­zuk­luk­la­ra, ori­ji­nal vi­rüs­le­re oran­la fark­lı özel­lik­te mu­tant vi­rüs­le­rin or­ta­ya çık­ma­sı­na neden ol­mak­ta­dır. Bu mu­tas­yon­lar nük­le­ik asit­le­rin temel ni­te­li­ğin­de olu­şan köklü ve ta­mi­ri ya­pı­la­ma­yan de­ği­şik­lik­ler­den kay­nak­lan­mak­ta­dır.

Bazen bu şe­kil­de­ki ge­ne­tik mu­tas­yon­lar so­nu­cu olu­şan de­fek­tif vi­rüs­le­rin üre­me­le­ri durur ve gi­de­rek yok olur bazen de aşırı üre­yen, yer­leş­tik­le­ri konak hücre ve or­gan­la­ra aşırı zarar veren hale ge­le­bi­lir. Yer­leş­tik­le­ri can­lı­la­rın ölüm­le­ri­ne neden ola­bi­lir. An­ti­vi­ral ilaç ve aşı­la­ra karşı di­renç­li hale ge­le­bi­lir.
Dün­ya­yı en­di­şe­len­di­ren ‘’Mu­tant Ko­ro­navi­rüs­ler’’

Vi­rüs­le­rin sık­lık­la mu­tas­yon ge­çir­me­le­ri vi­ro­log ve bilim dün­ya­sı için nor­mal, bek­le­nen bir du­rum­dur. Virüs her hüc­re­ye girip ço­ğal­ma­ya baş­la­ma­sın­da de­fa­lar­ca de­ği­şim­le­re uğ­ra­mak­ta­dır. Ancak bun­la­rın çok büyük kısmı virüs özel­lik­le­ri­ni de­ğiş­tir­me­mek­te ve ye­ni­den nor­ma­le dön­mek­te­dir. Virüs ya­pı­sı­nı, bu­la­şı­cı­lı­ğı­nı ve ağır has­ta­lık yapma ris­ki­ni ar­tı­ra­cak de­ği­şik­ler ka­lı­cı mu­tas­yon ola­sı­lı­ğı pan­de­mi­yi ciddi ola­rak ar­tı­ra­bi­lir.

İngil­te­re mu­tan­tı
İlk kez 21 Eylül günü İngil­te­re’nin gü­ne­yin­de mu­tant virüs tes­pit edil­di. Kasım or­ta­sın­da ge­lin­di­ğin­de o böl­ge­de va­ka­la­rın yüzde 28’inde, 9 Ara­lık günü ise yüzde 62’sinde bu var­yant sap­tan­dı.

İngil­te­re’de Lon­don Col­le­ge Üni­ver­si­te­si ta­ra­fın­dan 19 Ara­lık’ta ya­pı­lan açık­la­ma ile mu­tant vi­rüs­te insan hüc­re­le­rin­de tu­tun­du­ğu başak pro­te­ini de dahil olmak üzere 17 ge­ne­tik de­ği­şik­lik mey­da­na gel­di­ği, ak­ci­ğer, arter, kalp, böb­rek ve ba­ğır­sak­la­rın dış yü­ze­yin­de bu­lu­nan ACE2 re­sep­tör­le­ri­ne daha kolay bağ­la­nıp hüc­re­ye gi­re­bil­di­ği açık­lan­dı. Bu virüs par­ti­kül­le­ri­ni içe­ren ha­va­nın so­lun­ma­sı du­ru­mun­da özel­lik­le so­lu­num yol­la­rı ve ak­ci­ğer­ler­de­ki hüc­re­le­re gi­re­rek on­la­rı adeta virüs fab­ri­ka­la­rı­na dö­nüş­tür­dü­ğü, ki­şi­le­rin virüs yü­kü­nü ar­tı­ra­rak bu­laş­ma ola­sı­lı­ğı­nı çok daha ar­tır­dı­ğı or­ta­ya ko­nul­du.

Ori­ji­nal virüs tip­le­ri­nin bu­laş­tı­ğı bi­riy­le temas ha­lin­de­ki her 100 ki­şi­den yak­la­şık 11’ine virüs bu­la­şır­ken mu­tant virüs ile oran her 100 ki­şi­den 16 ol­du­ğu be­lir­len­di.

Şim­di­lik ya­pı­lan göz­lem­le­re göre bu mu­tant vi­rü­sün şid­det­li bir has­ta­lı­ğa neden ol­ma­ma­sı­na, has­ta­ne­ye yatış veya ölüm oran­la­rın­da be­lir­le­yi­ci bir artış ya­şan­ma­ma­sı­na rağ­men bu­la­şı­cı­lı­ğı­nın fazla ol­ma­sı pan­de­mi­nin et­ki­si ve yay­gın­lı­ğı­nı daha da ar­tı­ra­ca­ğı bi­lin­mek­te­dir.

Güney Af­ri­ka mu­tan­tı
Güney Af­ri­ka’da be­lir­le­nen mu­tant vi­rü­sün pro­te­in ya­pı­sın­da İngil­te­re mu­tan­tın­dan çok daha fazla fi­zik­sel de­ği­şik­lik mey­da­na gel­di­ği be­lir­len­di. Olu­şan de­ği­şik­lik, ko­ro­na vi­rü­sün hüc­re­le­re bağ­lan­mak için kul­lan­dı­ğı başak pro­te­inin önem­li bir bö­lü­mü­nü et­ki­le­di­ği için diğer mu­tant­lar­dan daha teh­li­ke­li ola­bi­le­ce­ği ve aşı­la­rın et­ki­si­ni azal­ta­cak bir de­ği­şim ol­du­ğu dü­şü­nül­mek­te­dir.

Bre­zil­ya mu­tan­tı
Ko­ro­na vi­rü­sün Bre­zil­ya’da iki mu­tas­yo­nu tes­pit edil­di. Ma­na­us ken­tin­de ya­pı­lan bir araş­tır­ma­da ör­nek­le­rin yüzde 42’sinde bu mu­tas­yon­lar tes­pit edil­di. Ja­pon­ya’da Bre­zil­ya’dan gelen 4 ki­şi­de aynı var­yan­ta rast­lan­dı. Bu mu­tant vi­rü­sün bu­la­şı­cı­lık­ta ar­tı­şa ve Co­vid-19 ge­çi­ren­le­ri tek­rar has­ta­lan­ma­la­rı­na yol aç­tı­ğı gö­rü­lün­ce en­di­şe­ler arttı.

Güney Af­ri­ka ve Bre­zil­ya mu­tas­yon­la­rın­da özel bir ami­no­asit de­ği­şik­li­ği ne­de­niy­le has­ta­lı­ğın şid­de­ti­nin ol­duk­ça yük­sek ola­bi­le­ce­ği ve önü­müz­de­ki sü­reç­te has­ta­ne­ye, yoğun ba­kı­ma ih­ti­yaç duyma oran­la­rı ar­ta­bi­le­ce­ği dü­şü­nül­mek­te­dir.

Ca­li­for­nia, Al­man­ya, Ni­jer­ya mu­tant­la­rı
Ca­li­for­nia eya­le­tin­de yeni bir mu­tas­yon be­lir­len­miş ancak henüz bu mu­tas­yo­nun has­ta­lık risk­le­ri­ni ne öl­çü­de ar­tır­dı­ğı araş­tı­rıl­mak­ta­dır.

Al­man­ya Bav­ye­ra eya­le­tin­de 35 has­ta­ne­de be­lir­le­nen yeni bir mu­tas­yo­nun İngil­te­re, Güney Af­ri­ka, Bre­zil­ya’daki yeni tür­ler­den fark­lı ol­du­ğu ancak bu mu­tas­yo­nun önem­li olup ol­ma­ya­ca­ğı, vi­rü­sün ön­ce­ki var­yant­la­rın­dan daha bu­la­şı­cı olup ol­ma­dı­ğı in­ce­len­mek­te­dir.

Ni­jer­ya’da tes­pit edi­len mu­tant vi­rü­sün İngil­te­re ve Güney Af­ri­ka mu­tant­la­rın­dan fark­lı ol­du­ğu, onlar kadar bu­la­şı­cı ol­ma­dı­ğı dü­şü­nül­mek­te­dir.

İngil­te­re’nin mu­tas­yo­nu ilk ola­rak tes­pit et­me­si güçlü viral iz­le­me prog­ra­mı uy­gu­la­dı­ğı için­dir. Tüm va­ka­la­rın yüzde 10’unun ge­ne­tik di­zi­le­ri­ni ana­liz et­mek­te ve her­han­gi bir de­ği­şik­li­ği tes­pit ede­bil­mek­te­dir. Tüm ül­ke­ler­de ben­zer prog­ram uy­gu­la­ma­la­rı ve mu­tas­yo­na yö­ne­lik araş­tır­ma­lar art­tık­ça çok sa­yı­da yeni mu­tas­yon­lar be­lir­le­ne­cek­tir. Bu durum hem aşı hem de ted­bir­ler­le il­gi­li daha doğru ka­rar­lar ve­ril­me­si­nin önünü aça­cak­tır.

Mu­tas­yon aşı­la­rı nasıl et­ki­ler?
Ko­ro­na­vi­rü­sün İngil­te­re’de mu­tas­yo­na uğ­ra­dı­ğı­nın ve yüzde 50-70 ora­nın­da daha hızlı ya­yıl­dı­ğı­nın açık­lan­ma­sı tüm dün­ya­da merak, en­di­şe ve te­dir­gin­lik ya­rat­tı. Mu­tant vi­rü­sün has­ta­lı­ğın kli­ni­ği­ni, şid­de­ti­ni, risk grup­la­rı­nı ve aşı­la­rı ne öl­çü­de et­ki­le­ye­ce­ği­ni tam ola­rak şim­di­lik bi­le­mi­yo­ruz. Özel­lik­le Güney Af­ri­ka ve Bre­zil­ya mu­tas­yon­la­rın­da özel bir ami­no­asit de­ği­şik­li­ği ne­de­niy­le aşı­la­rın oluş­tu­ra­ca­ğı ba­ğı­şık­lı­ğın daha zayıf ola­ca­ğı dü­şü­nül­mek­te­dir.

Mev­cut aşı­la­rın vi­rü­se karşı et­kin­li­ği­nin ne kadar aza­la­ca­ğı ve bunu ön­le­mek için neler ya­pı­la­ca­ğı hem bilim adam­la­rı hem de ülke yö­ne­ti­ci­le­ri­nin en çok il­gi­len­di­ği konu ha­li­ne gel­miş­tir.

Tüm aşı­la­rın için­de­ki an­ti­jen­ler Wuhan vi­rü­sün­den elde edil­miş­tir. Aşı ile vü­cut­ta olu­şan an­ti­kor­lar da bu vi­rü­se özel­dir. Halen uy­gu­la­nan bu aşı­la­rın mev­cut mu­tas­yon­lar­dan çok et­ki­len­me­ye­ce­ği yö­nün­de­ki bil­gi­ler daha yo­ğun­dur. Yine de devam eden mu­tas­yon­la­rın bi­rik­me­si ile aşı­la­rın gi­de­rek daha az et­ki­li hale ge­le­bi­le­ce­ği dü­şü­nül­mek­te­dir. Bu sorun aşı ge­liş­ti­ri­ci­le­ri­ni aşı­la­rın vi­rü­sün yeni sü­rüm­le­ri­ne karşı uyar­la­ma ve üret­me­ye zor­la­ya­cak­tır.

İnak­ti­ve virüs aşısı tüm viral pro­te­in se­ti­ni içer­di­ği için daha geniş an­ti­kor ya­nı­tı üre­te­bi­lir. Hem bi­li­nen bir tek­no­lo­ji ol­ma­sı hem de an­ti­kor ya­nı­tı­nı ar­tı­ran fark­lı viral pro­te­in­le­ri de içer­me­si ne­de­niy­le bu tip aşı­la­rın mu­tas­yon­lar­dan daha az et­ki­le­nen aşı gu­ru­bu ol­du­ğu söy­le­ne­bi­lir.

mRNA aşı­la­rı­nın mu­tant vi­rüs­le­re et­ki­si­nin daha az ola­bi­le­ce­ği dü­şü­nül­mek­le bir­lik­te, yeni olu­şan vi­rü­se karşı ye­ni­den ha­zır­lan­ma­sı ve üre­ti­mi ko­lay­dır.

Yeni tip ko­ro­na­vi­rü­se karşı kul­la­nı­lan on­lar­ca aşı ya­nın­da yüz­ler­ce aşı ça­lış­ma­sı da halen sür­mek­te­dir. Mu­tas­yon­lar bu ça­lış­ma­la­rı biraz ya­vaş­lat­mak­la bir­lik­te mu­tant vi­rüs­le­re kar­şı­da aşı ge­liş­ti­ril­me­si ge­lecek açı­sın­dan önem­li­dir.
Vi­ro­log­lar mu­tas­yo­na uğ­ra­mış olsa dahi aşıda ya­pı­lan ufak de­ği­şik­lik­ler­le her sene ye­ni­le­nen li­sans­lar­la üre­ti­lip kul­la­nı­la­bi­le­ce­ği­ni be­lirt­mek­te­dir.

Mu­tant vi­rüs­ler­de alın­ma­sı ge­re­ken ön­lem­ler

• Doğru maske kul­la­nı­mı, fi­zik­sel me­sa­fe, el hij­ye­ni ku­ral­la­rı­na uyum, ka­pa­lı alan­da 15 da­ki­ka­dan fazla çok ki­şiy­le bu­lun­ma­ma, ge­rek­siz se­ya­hat­le­ri er­te­le­me gibi halk sağ­lı­ğı ön­lem­le­ri­ne uyum her za­man­kin­den daha önem­li­dir.
• Ül­ke­ye gi­riş­te test uy­gu­la­ma­sı özel­lik­le risk­li ül­ke­ler­den gi­riş­le­ri ta­ki­ben ek ola­rak ka­ran­ti­na, test tek­ra­rı ve ne­ga­tif­lik aran­ma­sı.
• Şe­hir­le­ra­ra­sı ula­şı­mın özel­lik­le var­yant sap­ta­nan iller için zo­run­lu hal­ler dı­şın­da kı­sıt­lan­ma­sı veya sıkı ta­ki­bi, olası de­ği­şik­lik­le­rin erken fark edi­le­bil­me­si­ni sağ­la­ya­cak sis­tem­le­rin ku­rul­ma­sı.
• Top­lum­da aşı ve ba­ğı­şık­lık oran­la­rı­nın henüz ye­ter­li dü­zey­de ol­ma­ma­sın­dan ötürü uy­gu­lan­mak­ta­ki kı­sıt­la­ma ted­bir­le­ri­nin gev­şe­til­me­si ko­nu­sun­da son de­re­ce tem­kin­li olun­ma­sı.
• Mev­cut la­bo­ra­tu­var ve test ka­pa­si­te­le­ri­nin güç­len­di­ril­me­si, mu­tant­la­rın daha yoğun araş­tı­rıl­ma­sı için ge­rek­si­nim­le­re uygun hale ge­ti­ril­me­si.

Unutulmaması gereken durum; bu pandemide yeni mutant virüslerin ortaya çıkması aşı yapılıp yapılmadığına veya hastalığı geçirip geçirmediğine bakılmaksızın hepimizin temizlik, fiziksel mesafe ve maske gibi halk sağlığı önlemlerini almasını çok daha önemli ve hayatidir.

Yaşadığımız pandemi en azından ulusal ve uluslararası salgın hastalık sistemini tüm bileşenleri ile yeniden kurgulamak gerektiğini göstermiştir. Daha sonra olabilecek pandemilerle baş edebilmek için yetişmiş insan, altyapı ve araştırma-geliştirme imkânlarının artırılması, daha hızlı-etkin olmak için toplumun ve sağlık sisteminin örgütlenmesi zorunluluk haline gelmiştir.