FAZİLET SEYİTOĞLU
(Uzman Klinik Psikolog)
Sosyal fobi tanısı alan çocuklar genelde çekingen, sessiz, ürkek, içine kapanık ve utangaç olarak nitelendirilirler. Toplum içine girmekten, orada bulunmaktan, izlenmekten ve dikkat odağı olmaktan aşırı derecede rahatsız olurlar.Arkadaşları ile oyun oynamakta ve oyun kurmakta güçlük çekerler. Okulda da yalnız çocuk olarak vasıflandırılırlar. Kendilerini ifade edemezler, konuşurken göz göze gelmekten kaçınırlar. Topluluk önünde veya diğer çocuklarla konuşurken rahatsız olur ve utanırlar. Grup oyunlarına girmek istemezler. Sınıf içinde sessiz kalır, derse katılmaktan çekinir, parmak kaldırmaz, sesli okumaktan ve tahtaya kalkmaktan korkarlar. Başkalarının önünde yemek yemezler, bir yabancı ile telefonda konuşmak, bir şeyler satın almak onlar için çok zordur. Bir grup içinde konuşurken ya da herhangi bir eylemde bulunurken aşırı sıkılırlar, yüzleri kızarır ve sesleri titrer. Ergenler bu tepkilerinin anlaşılmasından rahatsız olurlar, saçma olarak değerlendirileceği düşüncesi ile konuşmak istemezler. Genellikle sessiz ve uzak kalırlar. Sosyal fobi, çocuğun okul yaşamını olumsuz etkiler. Ergen, ellerinin titreyeceği endişesi ile tahtaya yazı yazmaktan kaçınır, öğretmeni ona soru sorduğunda yanlış cevap vereceği, gülünç duruma düşeceği korkusu ile derse odaklanmakta güçlük çeker. Sunum yapmaktan aşırı korkar, yeteri derecede bilgisi olduğu hâlde tahtaya kalkmak istemez ve sözlü sınavlarda yoğun kaygı nedeniyle başarısı düşer. Sosyal fobisi olan ergen, arkadaş toplantılarına gitmez. Arkadaşlıklarını sürdüremez. Hata yapma ve gülünç duruma düşme korkusu ile sosyal ortamlara girmekten kaçınır ve bu kaçınma davranışı onu yalnızlığa iter. “Arkadaşlarım beni sevmiyor, biliyorum, sevmeyecekler, benimle dalga geçiyorlar.” ifadeleri, ergenlerin düşünceleridir genelde. Eleştirilmekten ve kendilerine şaka yapılmasından aşırı derecede rahatsız olurlar. Sosyal fobi tanısı alan çocuklar kendilerini yalnız ve mutsuz hissederler. Öz güvenleri ise çok azdır.
Çocuklarda Psikiyatrik Bozukluk Olarak Sosyal Fobi Tanımı
• Sosyal ortamlarda, performans gerektiren durumlarda veya tanımadık insanlar önünde ortaya çıkan belirgin yoğun aşırı korkunun nedeni, çocuğun aşağılanmaya, utanmaya neden olacak şekilde davranmaktan korkmasıdır. Çocuklarda bu korku kendi yaşıtları arasında da yaşanmalıdır. Tanıdık kişilerle birlikteyken çocuk bu korkuyu yaşamayabilir.
• Çocuğun, korkulan toplumsal durumla karşılaştığında anksiyetesi artar. Bu durum onda ağlama, donma, titreme, hızlı nefes alma şeklinde kendini gösterir.
Çocuk, korktuğu toplumsal durumdan kaçar ya da buna yoğun anksiyete ve sıkıntı ile katlanır.
• Çocuk, korkusunun aşırı ya da anlamsız olduğunu bilemeyebilir. Ergen bunun farkındadır.
• Bu durumu çocuğun günlük işlerini, akademik hayatını ve sosyal işlerinin işlevselliğini bozar.
Sosyal Fobinin Nedenleri ve Sıklığı
Yapılan araştırmalar, sosyal fobinin hem çevresel hem de belli ölçülerde kalıtımsal etkiler tarafından belirlendiğini göstermiştir. Aile çalışmalarında, sosyal fobisi olan bireylerin yakınlarında sosyal fobi bulunma oranı % 16,6, ikiz çalışmalarında genetik etkenlerin rolü % 30 olarak bulunmuştur.
Çocuk Büyürken Gözlenen Sosyal Fobi İşaretleri
• Sosyal fobi genelde ergenlik döneminde tanı alır ama belirtileri çocuklukta başlar. Çocuk 6 ay ile 3 yaş arasında yabancılardan ve anne babadan ayrıldığı zaman kaygı geliştirir, bu doğaldır. Bu kaçınma davranışı bir sosyal fobi olarak değerlendirilmemelidir. Çocuk çevresindeki insanları kendisinden ayrı bir sosyal birey olarak ancak 4-5 yaş itibariyle algılamaya başlar, kendine has özellikleri belirir, çevresi ile etkileşimi artar ve utanma duygusu gelişir.
• 4-5 yaşında aile dışındaki sosyal ortamlarda aşırı utangaç olan, sessiz kalan ve konuşmayan çocuklar seçici konuşmamazlık (selective mutism) tanısı alırlar. Bu çocukların, tedavi edilmedikleri takdirde ileri dönemde sosyal fobi tanısı alma olasılıkları yüksektir.
• 8 yaş itibariyle başkalarının kendisi hakkındaki düşünceleri çocuğu rahatsız eder; şaka kaldırmaz, eleştiriye tahammül edemez, arkadaşlarının kendisini sevmediğini düşünür. Bu dönemde görülen kaygılı ve çekingen davranışlar tedavi edilmezse ileri ergenlik ve yetişkinlik döneminde sosyal fobi kaçınılmazdır.
• Yapılan araştırmalar, tanıdık olmayan ortamlara, insanlara ve nesnelere karşı aşırı korku duymanın ileri dönemde sosyal fobi için öncül olduğunu öne sürmektedir.
Sosyal Fobi Oluşumunu Destekleyen Anne Baba Tutumları
• Anne babanın utangaç olması, sosyal ortamlardan çekinmesi,
• Anne babanın çocuğunu sürekli azarlaması, cezalandırması,
• Anne babanın kaba, baskıcı,saldırgan tutumlar göstermesi ve çocuğunu dövmesi,Anne babanın çocuğunu koşullu sevmesi veya reddetmesi veya terk etmesi,
• Anne babanın aşırı mükemmeliyetçi olması, çocuğunu sürekli eleştirmesi, yaptığı hiçbir işi beğenmemesi, onu cezalandırması,
• Anne babanın çocuğun kişilik özelliği ile alay etmesi,
• Anne babanın çocuğunu aşağılaması,
• Anne babanın çocuğunu başkaları ile sürekli karşılaştırması ve kıyaslaması,
• Anne babanın çocuğunu yük olarak görmesi, erken çocukluk döneminde anne ile çocuk arasında bağlanma bozukluğu yaşanması.
Çocuğunuzun Sosyal Fobisi Olmasını İstemiyorsanız
• Okul öncesi dönemden itibaren çocuğunuzla birlikte sosyal ortamlara girin. Bu ortamlarda ona modelolun. Karşınızdaki kişi veya çocuğunuzla ile konuşurken göz teması kurun. Konuşmayı ilk siz başlatın.
• Okul öncesi eğitim almasını destekleyin.
• Ben yapamam düşüncesinin oluşmaması için bazı şeyleri başarmasına fırsat oluşturun. Sık sık yaşına uygun olan görev ve sorumluluklar verin.
• Birçok konu hakkında kendi fikrini ifade etmesini sağlayın, ne düşündüğünü sorun ve söylediği şeylere önem verdiğinizi ona hissettirin.
• İyi yönlerini, başarılarını takdir edin ve onu ödüllendirin.Sosyal ortamlara girmesini ve arkadaşlıklarını destekleyin, evinize misafir çağırın.
• Çekingen, utangaç şeklinde kişiliğini eleştirmeyin ve başkalarının yanında onun çekingenliğinden ve utangaçlığından bahsetmeyin.
• Çocuklarınızı başkaları ne der diyerek, ayıp diyerek eğitmeyin.
Mükemmeliyetçi olmayın, neden daha iyisi olmadı diye sormayın.
• Onu kardeşleri ve arkadaşları ile kıyaslamayın. Ondan tamamen dışa dönük olmasını beklemeyin.
• Sevgi, şefkat ve sabırla, attığı her sosyal adımı destekleyin.
• Okulda öğretmeninizden destek alın.
Tedavi
Erken yaşta başlayan sosyal fobi muhakkak tedavi edilmelidir. Tedavide özellikle bilişsel davranışçı terapi yöntemlerinden faydalanılır.
